Η θέση του λιμένα Ζέας, νότια του λόφου Μουνιχίας
Ο Λιμένας Ζέας ή παλαιότερα Πασαλιμάνι είναι ο δεύτερος σε μέγεθος λιμένας του Πειραιά με σχήμα κυκλικό.
Κατά την αρχαιότητα ήταν ο μεγαλύτερος πολεμικός λιμένας της Αθήνας, εκ των τριών: Ζέας, Μουνιχίας και Κανθάρου, (ο σημερινός κεντρικός), αλλά και του ελλαδικού χώρου γενικότερα, αφού περιελάμβανε τους περισσότερους νεώσοικους, και από τους άλλους δύο, (αναφέρονται 196), σε ακτινωτή διάταξη επί της παραλίας του. Ο λιμένας αυτός λεγόταν από τους αρχαίους Αθηναίους "Ζέα", όπως εξακριβώθηκε από επιγραφή, που βρέθηκε στο μυχό του λιμένα, προ της σημερινής πλατείας Κανάρη, και επί της οποίας υπήρχε το συμβόλαιο της "εν Ζέα Σκευοθήκης του Αττικού Ναυστάθμου".
Ο λιμένας πήρε το όνομά του από το ομώνυμο δημητριακό. Ειδικότερα ο Ησύχιος παραδίδει την ακόλουθη ετυμολογία: "Ζέα, η Εκάτη παρ΄ Αθηναίοις και είς των εν Πειραιεί λιμένων ούτω καλούμενος από του καρπού της ζειάς, έχει δε ο Πειραιεύς λιμένας τρεις κλειστούς”. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ηρόδοτος (Β 36) αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν την ζειά ως δημητριακό ανώτερο από το σιτάρι και το κριθάρι.
Από τους τρεις μεγάλους φυσικούς λιμένες του Πειραιά (Μουνιχίας, Ζέας και του Κεντρικού λιμένα), φαίνεται ιστορικά πως ο δεύτερος ήταν εκείνος που δέχθηκε τους πρώτους εργάτες, επί Θεμιστοκλή, για την ανέγερση των μεγαλόπνοων εκείνων λιμενικών έργων. Έτσι ο λιμένας Ζέας καθώς και της Μουνιχίας είχαν διατεθεί εξ ολοκλήρου για τις πολεμικές ναυτικές ανάγκες της Αθήνας. Προτιμήθηκαν αυτοί, από τον μεγάλο λιμένα, λόγω της πληρέστερης ασφάλειας που παρείχε ο υπερκείμενος σ΄ αυτούς λόφος Μουνιχίας.
Σημειώνεται ότι στους δύο αυτούς πολεμικούς λιμένες ναυπηγήθηκε το 493 - 492 π.Χ. ο στόλος με τον οποίο οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν τους Αιγινήτες και αργότερα τους Πέρσες. Το γεγονός και μόνο αυτό μαρτυρά πως στις παραλίες αυτών των μικρών λιμένων φαίνεται να συγκεντρώθηκαν οι πλέον έμπειροι ναυπηγοί της εποχής που κατέστρωσαν το μεγάλο εκείνο πρόγραμμα ανάπτυξης ναυτικής δύναμης. Ακολουθώντας ένα ορθολογιστικό τρόπο ανάπτυξης τοποθέτησαν γύρω αυτών τα ναυτικά οικοδομήματα (ναυπηγεία, νεώσοικους) καθώς και όλα τα σχετικά οικήματα ιδιωτικής και δημόσιας χρήσης. Ίσως να ήταν η πρώτη φορά που μελετήθηκε ο χώρος έτσι ώστε η παραγωγή ναυπήγησης σκαφών να υπερβαίνει κάθε προηγούμενη ταχύτητα ναυπήγησης σε όλο τον αρχαίο ελλαδικό χώρο.
Η εγκατάσταση των ναυστάθμων δεν πρέπει να θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα κάποιας βαθμιαίας εξέλιξης αφού δεν υπήρχαν προηγουμένως, αλλά κατόπιν και μόνο εμπεριστατωμένης μελέτης από ειδικούς τοπογράφους, στρατιωτικούς, μετεωρολόγους και άλλους της αρχαιότητας όπως συνάγεται από τα ευρήματα. Η εγκατάσταση των εργατών καταλάμβανε τις νοτιοδυτικές πλαγιές του λόφου της Μουνιχίας προς τον λιμένα της Ζέας. Μεταξύ αυτών των οικισμών και των λιμενικών εγκαταστάσεων ήταν οι στρατώνες, οι αποθήκες ναυπηγικών υλικών, οι σκευοθήκες (φύλαξης κρεμαστών και ξύλινων σκευών), οι χώροι διασκέδασης και συγκέντρωσης των πληρωμάτων, τα διάφορα βιοτεχνικά εργαστήρια, (ξυλουργεία, μηχανουργεία κ.λπ.) που ασχολούνταν με τον εφοδιασμό, τη συντήρηση και την επισκευή των πλοίων. Τα εργαστήρια αυτά πρέπει να εργάζονταν βάσει κρατικών παραγγελιών και μάλλον είχαν οικονομική αυτοτέλεια ακολουθώντας ορισμένες υποδείξεις και όρους κάθε φορά.
Η πρώιμη αυτή "βιομηχανική ζώνη" γύρω από τους δύο πολεμικούς λιμένες φαίνεται πως δεν συμπεριελήφθη αργότερα στη Ιπποδάμεια ρυμοτόμηση του Πειραιά. Ο Πολεμικός ναύσταθμος Ζέας φαίνεται πως χωριζόταν από τη λοιπή περιοχή του Πειραιά με ένα τείχος σε απόσταση 37 μέτρων περιφερειακά από την παραλία. Γύρω από το τείχος υπήρχε ευρεία οδός με ορόσημα που καθόριζαν τη περιοχή του ναυστάθμου. Η ζώνη αυτή ένωνε από ξηράς τους δύο ναύσταθμους και μέσα σ΄ αυτή ήταν και το αρχαίο θέατρο της Μουνιχίας, στο ήμισυ της απόστασης του λιμένα Ζέας με τη κορυφή του λόφου.
Στη παραλία του λιμένα Ζέας υπήρχε ο μεγαλύτερος αριθμός νεωσοίκων από οποιονδήποτε άλλο πολεμικό λιμένα της αρχαιότητας. Τα ερείπια αυτών μελέτησε λεπτομερέστατα το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Οι νεώσοικοι της Ζέας, 196 στον αριθμό, ήταν μεγαλύτεροι εκείνων της Μουνιχίας (40 μ. μήκους και 6,5 μ. πλάτους). Γι΄ αυτό και ήταν δικαιολογημένη η γνώμη του Ηλ. Αγγελόπουλου, ότι ήταν αδύνατο να χωρέσουν τόσοι νεώσοικοι στη Ζέα.
Τη δυσκολία αυτή παρέκαμψε ο Judeich παραδεχόμενος ότι ίσως η βόρεια πλευρά του λιμένα, παρά τη σημερινή πλατεία Κανάρη, να έφερε διπλά διαμερίσματα για τη στέγαση δύο πλοίων, τούτο όμως δεν εξακριβώθηκε ούτε από ερείπια ούτε από επιγραφές ή αρχαία κείμενα.
Στο στόμιο του λιμένα Ζέας και κοντά στους λιμενοβραχίονες υπήρχαν λιθόκτιστοι πύργοι που απείχαν μεταξύ τους 96 μέτρα από τους οποίους φέρονταν αλυσίδα έτσι ώστε ανελκόμενη να κλείνει ο λιμένας εξ ου και η ονομασία του "κλειστός λιμένας". Παρά τους πύργους εκείνους βρίσκονταν οι λεγόμενες "ψύκτρες" που κατά το πιθανότερο πρέπει να ήταν χώροι στεγνώματος πανιών και σχοινιών.